فصل اول: اثبات شهادت پیامبر (ص) از قرآن
 

?وَ ما مُحَمَدٌ إلا رَسُولٌ قَد خَلت مِن قَبلِهِ الرُّسُل أفإن ماتَ أَو قُتِلَ إنقَلَبتُم عَلی أَعقابِکُم وَ مَن یَنقَلِب عَلی عَقِبَیهِ فَلن یَضُرَّ اللهَ شَیئاً وَ سَیَجزی اللهُ الشاکِرینَ?(1)
«و محمد تنها فرستاده ای از جانب خداوند است که فرستادگان دیگری پیش از او گذشته اند. آیا اگر او بمیرد یا کشته شود شما به گذشته خویش(دوران جاهلیت) باز می گردید؟ و هر آن کس به گذشته خویش بازگردد، هرگز به خدا زیانی نمی رساند و خداوند به زودی سپاس گزاران را پاداش خواهد داد».
یکی از مهمترین آیاتی که در مورد شهادت پیامبر اکرم (ص) در روایات و کتاب های تفسیر به آن اشاره شده است، این آیه شریفه است.
شأن نزول این آیه شکست مسلمانان در جنگ احد بوده است. در جنگ احد مشرکین شایع کردند رسول خدا به شهادت رسیده است و این موجب نوعی شکست، عقب نشینی و تردید در مسلمانان سست ایمان شد و خداوند این آیه را برای سرزنش آنان فرو فرستاد.
هر چند محور سخن در این آیه، انقلاب و ارتداد صحابه رسول خدا (ص) بعد از ایشان است، لکن استفاده های دیگری نیز می توان از این آیه نمود.
در علم نحو برای حرف «أو» سه معنا ذکر شده است: 1، عاطفه غیر ناصبه، 2، عاطفه ناصبه، 3، اضراب.
نوع اول معانی متعددی دارد از جمله:1، تخییر، 2، اباحه، 3، شک، 4، تقسیم، 5، ابهام.
چهار معنای اول در این آیه صحیح نیست ولی نوع پنجم که ابهام است در این آیه احتمال دارد. به این بیان که خداوند می داند پیامبر به شهادت خواهد رسید اما این مطلب را در هاله ای از ابهام قرار می دهد.
ممکن است این ابهام به این دلیل باشد که اگر خداوند تبارک و تعالی صراحتاّ اعلام می فرمود که پیامبر به شهادت خواهد رسید، مشرکین و منافقین با اعتماد به صدق کلام خداوند بر انجام این کار سرعت می گرفتند و زودتر برای انجام این کار برنامه ریزی و اقدام می کردند. (2)
نوع دوم هم شرایطی دارد که هیچ یک از آنها در این آیه موجود نیست.
و اما نوع سوم اضراب است که به معنای «بل» می باشد، در این صورت معنای آیه این گونه خواهد شد: «أفإن مات بل قتل» یعنی: «آیا اگر پیامبر بمیرد بلکه کشته شود». این احتمال هم در آیه صحیح به نظر می رسد و «أو» به معنای «بل» در موارد متعددی در قرآن آمده است:
1، ?وَ أرسَلناهُ إلی مِائَةِ ألفٍ أو یَزیدُون?(3)، «و او (یونس (ع)) را به سوی صد هزار نفر بلکه بیشتر فرستادیم».
2، ?ثُمَّ قَسَت قُلُوبُکُم مِن بَعدِ ذلکَ فَهیَ کَالحِجارَةِ أو أشدُّ قَسوَةً?(4)«سپس دل های شما سخت شد، به سختی سنگ ها بلکه سخت تر از آن».
3، ?فَإذا قَضَیتُم مَناسِکَکُم فَاذکُروا اللهَ کَذِکرِکُم أباءَکُم أو أشَدَّ ذِکراً?(5)«پس چون اعمال و عباداتتان را به انجام رساندید، خدا را آن سان که پدران خود را ذکر می کنید یاد کنید، بلکه بالاتر از آن».
4، ?وَ ما أمرُ السّاعَةِ إلاّ کَلَمحِ البَصَرِ أو هُوَ أَقرَبُ?(6) «و کار قیامت نیست جز مانند یک چشم بر هم زدن بلکه نزدیک تر از آن».

فصل دوم: نظر عامه در مورد شهادت پیامبر اکرم (ص)
 

بزرگان عامه بر این باورند که پیامبر عظیم الشأن اسلام (ص) به شهادت رسیده اند. از آن جمله:
1، وقال البیهقی: أنبأنا الحاکم، أنبأنا الأصم، أنبأنا أحمد بن عبد الجبار عن أبی معن عن الأعمش عن عبدالله بن نمرة عن أبی الأحوص عن عبدالله بن مسعود قال:
«لئن أحلف تسعاً أنّ رسول الله (ص) قتل قتلاً أحبّ إلیّ من أن أحلف واحدة أنّه لم یقتل وذلک أنّ الله إتّخذه نبیّاً واتّخذه شهیدا».(7)
«اگر نُه بار قسم بخورم که رسول خدا (ص) کشته شده، برای من بهتر است از این که یک بار قسم بخورم که او کشته نشده است، و این به خاطر آن است که خداوند او را نبی گردانید و او را شهید کرد».(8)

و از دلایل شهادت پیامبر (ص):
 

علی بن ابی طالب (ع) و فضل و أسامه در قبر رسول خدا (ص) داخل شدند پس مردی از انصار که او ابن خولی گفته می شد گفت:
«قد علمتم أنی کنت أدخل قبور الشهداء و رسول الله (ص) أفضل الشهداء فأدخل معهم».(9)
«به تحقیق می دانید من در قبور همه شهدا داخل می شدم و رسول خدا (ص) با فضیلت ترین شهدا هستند، پس با ایشان داخل قبر شد». و هم چنین حاکم نیشابوری می گوید: «قال الشعبی: والله سمَّ رسول الله (ص)»(10) شعبی گفت: «به خدا قسم رسول خدا (ص) مسموم از دنیا رفت».
قال ابن سعد: جاء فی روایة: «ومات مسموماً وله ثلاثٌ وستون سنة. هذا قول ابن عبدة.»(11) ابن سعد گفت: در روایتی آمده است: «و(پیامبر (ص)) مسموم از دنیا رفت در حالی که شصت و سه سال داشت. این قول ابن عبده است».
با بررسی کتاب های اهل سنت به این نتیجه می رسیم که پیامبر (ص) به وسیله سمّ به شهادت رسیده اند.
حال سوال این است که عامه کدام سمّ را عامل شهادت پیامبر اکرم (ص) می دانند.

فصل سوم: نظر عامه در مورد کشته شدن پیامبر (ص) به سمّ خیبر
 

اکثر عامه و اهل خلاف بر آنند که شهادت پیامبر (ص) به واسطه سمّی بوده که زن یهودیه در جنگ خیبر به ایشان داده است.
بخاری از عایشه نقل کرده است که گفت: «رسول خدا (ص) در مرضی که با آن مرض از دنیا رفت می فرمود: ای عایشه! دائماً درد غذایی که در خیبر خوردم را احساس می کنم و حال وقت آن است که رگ قلبم از آن سمّ قطع شود».(12)
ولی این نظر به دلایل مختلفی مردود است:
دلیل اول: نظر شیعه طبق نظر اهل بیت (ع) خلاف این مطلب را بیان می کند، و اهل بیت (ع) بر آن چه سبب شهادت پیامبر (ص) است آگاه ترند چرا که ایشان اهل بیت آن حضرت هستند و «اهل البیت أدری بما فی البیت»(13)، و دیگر این که ایشان به تصریح قرآن از هر عیب و ناپاکی دور هستند و کلامی که ایشان بفرمایند بر قول دیگران مقدم است.(14)
دلیل دوم: جریان سم دادن زن یهودیه به پیامبر (ص) مربوط به اوایل سال هفتم هجری است، و شهادت ایشان در سال یازدهم هجری اتفاق افتاده است. پس این مطلب بسیار بعید است که شهادت ایشان به سبب سمی باشد که چهار سال قبل خورده اند و تأثیر سمّ معمولاً تا این اندازه باقی نمی ماند و اگر هم باقی بماند باید آثار آن به تدریج آشکار شود، و مسموم را اندک اندک از پا در آورد، و حال آن که پیامبر از فتح خیبر تا چند روز قبل از شهادت هیچ علامتی از مسمومیت و بیماری نداشتند و با سلامت و عافیت کامل در جنگ ها و غزوات شرکت می فرمودند، بدون این که نشانه و اثری در وجود مبارک ایشان باشد.
دلیل سوم: بعضی روایات که از مصادر مهم عامه نقل شده است به اثبات می رساند که پیامبر اکرم (ص) اصلاً از این غذای مسموم که زن یهودیه آورده تناول نکرده اند و خداوند ایشان را از این موضوع آگاه فرمود و ایشان هم اصحاب را از خوردن آن نهی فرمودند، و این یکی از معجزات حضرت و دلیلی از دلایل نبوت ایشان است. ابو داوود و بیهقی و خطیب از ابو هریره نقل می کنند که گفت:
«همانا زنی از یهود گوسفند (بریان) مسمومی برای پیامبر (ص) هدیه آورد. ایشان به اصحابشان فرمودند: دست نگه دارید، این گوسفند مسموم است. بعد پیامبر (ص) به آن زن فرمودند: دلیل تو بر این کار چه بود؟ زن گفت: می خواستم بدانم که اگر تو پیامبری، خدا به تو خبر خواهد داد که این غذا مسموم است و اگر دروغ گو هستی (در ادعای نبوت صادق نیستی) مردم را از وجود تو راحت کنم! راوی می گوید: پیامبر (ص) متعرض او نشدند.»(15)
و هم چنین بخاری و دارمی از ابو هریره روایت کرده اند که گفت:
«زمانی که خیبر فتح شد، برای پیامبر (ص) گوسفند بریانی هدیه آورده شد که در آن سمّ بود. پیامبر فرمود: یهودیانی که در این جا هستند را جمع کنید. آنان را جمع کردند. پیامبر به ایشان فرمود: من سوالی از شما دارم، آیا اگر بپرسم در جواب صادق خواهید بود؟ گفتند: بله، ای ابوالقاسم! پیامبر پرسید: پدر شما کیست؟ گفتند: فلانی. حضرت فرمود: دروغ گفتید، بلکه پدر شما فلانی است.گفتند: راست گفتی. پیامبر پرسید: آیا اگر سوالی از شما بپرسم، راستش را می گویید؟ گفتند: بله، ای ابوالقاسم! و اگر دروغ بگوییم، دروغ ما را خواهی فهمید، همان طور که آن را در مورد پدرانمان فهمیدی. پیامبر پرسید: چه کسانی اهل آتش هستند؟ گفتند: ما در آتش می باشیم و شما پشت سر ما خواهید آمد. رسول خدا (ص) فرمودند: شما در آتش باشید. به خدا سوگند ما بعد شما در آتش نخواهیم آمد. سپس به ایشان فرمود: آیا اگر سوالی بپرسم راست می گویید؟ گفتند: بله. پیامبر پرسید: آیا شما در این غذا سم ریختید؟ گفتند: بله. سپس پرسید: دلیل شما برای این کار چه بود؟ گفتند: می خواستیم اگر دروغگو هستی از دست تو راحت شویم و اگر پیامبر بودی به تو ضرری نمی رساند».(16)
از این دو روایت و روایات مشابه آن اثبات می شود که پیامبر (ص) اصلاً از این غذای مسموم در خیبر تناول نفرموده اند.
دلیل چهارم: بعضی روایات عامه تأکید دارند بر این که پیامبر اکرم (ص) متعرض زینب بنت الحارثه نشده و او را مجازات نکرده اند. همان طور که در دلیل سوم روایت آن ذکر گردید و هم چنین طبری روایت کرده است: «فضحک نبی الله (ص) و ترکها»،(17) «پس پیامبر خدا (ص) خندید و او را رها کرد».
و هم چنین عبدالرزاق صنعانی و ابن حجر عسقلانی از زهری روایت کرده اند که: «آن زن اسلام آورد پس پیامبر (ص) او را رها کرد»(18)
و روایت بخاری و مسلم نیز این مطلب را تأیید می کند:«زمانی که از پیامبر (ص) سوال شد: آیا نکشیم او (زن یهودیه) را؟ فرمود: نه»(19)
مسلّم است که آن زن جنایتی مرتکب نشده بود که پیامبر (ص) او را به خاطر آن عقاب کنند، پس ایشان از آن غذای مسموم تناول نکرده اند که مسموم شده باشند.
دلیل پنجم: اگر ما مضمون روایاتی که می گویند: پیامبر از آن غذای مسموم بدون (این که بدانند مسموم است) تناول کرده اند را قبول کنیم، موجب طعن در نبوت و تکذیب ادعای ایشان در نبوت و رسالت خواهد بود، چرا که آن زن یهودیه در مقام تعلیل آن چه انجام داده بود گفت: «می خواهم بدانم اگر تو پیامبری، خدا تو را از این کار آگاه خواهد کرد و اگر دروغگو باشی، مردم را از شر تو راحت کنم». و اگر این مطلب درست باشد که خدا رسولش را از مسموم بودن غذا آگاه نکرده باشد و پیامبر (ص) از آن غذا، اگر چه یک لقمه، خورده باشند، به کذب پیامبر از دیدگاه آن زن یهودیه و یهودیان دیگر منجر می شود و این کار از خدای حکیم محال است که فرستادگانش را در مانند این جریانات و مواقف تحدی یاری نکند، تا موجب این شود که مردم ایشان را تکذیب کنند. همان طور که در تاریخ انبیای گذشته می بینیم که هرگاه مردم در مقام تحدی معجزه ای را از پیامبری درخواست کرده اند، خداوند انبیا را یاری کرده تا ایشان موجب تصدیق مردم واقع شوند.
هم چنین ما نمی توانیم قائل شویم به این که پیامبر اکرم (ص) بدون علم و إخبار الهی حتی کمی از آن غذای مسموم را تناول کرده است، سپس خداوند تبارک و تعالی به ایشان خبر داده غذا مسموم است! به خاطر این که این کار در نظر زن یهودیه و یهودیان دیگر معجزه و اطلاع از غیب به حساب نمی آید و از دلایل نبوت و موجب تصدیق پیامبر (ص) نخواهد بود چرا که آنان می گویند: پیامبر بعد از این که لقمه ای در دهان گذاشت، احساس کرد این غذا مسموم است و برای همین از غذا دست کشید، پس این کار معجزه و دلیلی بر ثبوت قطعی نبوت پیامبر اکرم (ص) نبوده است.
و هم اکنون نیز یهودیان و مسیحیان در شبکه های ماهواره ای و سایت های اینترنتی با استدلال به بعضی روایات جعلی در صحیح بخاری و صحیح مسلم که از امثال عایشه و ابو هریره نقل شده است که پیامبر وقتی لقمه ای در دهان گذاشتند، غذا به سخن در آمد و گفت: «من مسموم هستم». نبوت پیامبر عظیم الشأن اسلام (ص) را زیر سوال برده و می گویند: اگر ایشان پیامبر بود، باید خداوند او را از این مطلب آگاه می نمود.
دلیل ششم: تنها کسی که روایت کرده شهادت پیامبر به واسطه غذای مسموم در خیبر بوده، عایشه است. و روایت او قابل قبول نیست چون:
اولاً: او یکی از جاعلین روایت است که روایت زیادی را از زبان رسول خدا (ص) جعل و به آن حضرت نسبت داده است.
ثانیاً: او در جریان شهادت پیامبر (ص) یکی از متهمان است، پس نقل او برای رفع تهمت از خودش بوده و قابل پذیرش نیست.
ثالثاً: آیات و روایاتی که در مذمت او وارد شده است او را از وثاقت و عدالت ساقط می نماید و در هر آن چه او نقل کرده، متهم به کذب است مادامی که خلاف آن ثابت شود.
رابعاً: روایاتی که عایشه در مورد وفات پیامبر اکرم (ص) نقل کرده تناقضات فراوانی دارند، مثلاً:
عایشه در روایتی می گوید: «سبب شهادت پیامبر (ص) سمی بوده که در خیبر خورده است»، ولی خود او در روایت دیگری می گوید: «مات رسول الله (ص) من ذات الجنب»(20)، «پیامبر (ص) از بیماری ذات الجنب فوت کرد».(21) در حالی که خود عایشه روایتی را از رسول خدا (ص) نقل کرده که این بیماری از شیطان است:
فقد روی الحاکم عن عروة عن عایشه انّها حدّثته «إنّ رسول الله (ص) قال حین قالوا: خشینا برسول الله ذات الجنب؛ قال إنّها من الشیطان وما کان الله لیسلطه علیَّ».(22) «وقتی گفتند: ترسیدیم رسول خدا (ص) بیماری ذات الجنب داشته باشند. رسول خدا فرمود: این بیماری از شیطان است و خدا شیطان را بر من مسلط نمی کند.»
پس آن چه عایشه در مورد مسموم شدن پیامبر در خیبر نقل کرده است قابل پذیرش نیست.